Stânfries, geschiedenis van de beurtvaart
De voormalige stoombeurtvaarder Stânfries X vormt de zichtbare nalatenschap van de rijke Friese en Nederlandse beurtvaartgeschiedenis. Het verhaal van handel tussen steden, regio’s, schaalvergroting, fusies en innovatie.
Oorsprong begin 19e eeuw
Reederij Stanfries was een Leeuwarder beurtvaartrederij, opgericht in 1912 en gevestigd aan Willemskade 6. Haar oorspronkelijke wortels dateren al uit de negentiende eeuw. Daarvoor moeten we terug naar Rotterdam, waar handelshuis Saint-Martin handelde in onder meer vlas en lijnzaad uit Friesland.
Tot ongeveer 1850 vond de aanvoer vanuit Friesland plaats met lokale, zeilende beurtschepen zoals tjalken. Om kosten te besparen en zich te verzekeren van meer regelmatige en snellere aanvoer schafte Saint-Martin in 1855 twee stoomvrachtschepen aan, de Leeuwarden I en Leeuwarden II.
In 1868 werd de vergunning van een concurrent overgenomen. De route van de schepen voer van Leeuwarden via Sneek naar Lemmer of Stavoren naar Amsterdam en vandaar naar Gouda en Rotterdam.
In 1888 werd de vloot uitgebreid met de Leeuwarden III en Leeuwarden IV, gevolgd door de schepen Harlingen, Heerenveen, Franeker, Drachten en Bolsward.
Concurrentie van de auto
Voor de beurtvaart tussen Leeuwarden en Amsterdam werd in 1876 de Friesch-Noord-Hollandsche Stoombootmaatschappij opgericht. De dienst werd onderhouden met de Friesland I, II, III en IV. Directe concurrenten waren jarenlang acht zeilende beurtschepen. Hoewel die de concurrentie goed aankonden, richtten hun eigenaren in 1898 de Leeuwarder Stoomboot Maatschappij op. Deze liet de stalen stoomvrachtschepen Stânfries I en Stânfries II bouwen, bestemd voor vracht en vee en eventueel enkele passagiers. In 1911 fuseerden beide maatschappijen tot de Nieuwe Leeuwarder Stoomboot Maatschappij. Alle schepen werden ingebracht en soms omgedoopt, nieuwe schepen werden in de vaart genomen. In dat jaar werd de Franeker Stoomboot Maatschappij overgenomen. In 1912 fuseerden de Nieuwe Leeuwarder en Saint-Martin tot de Scheepvaartmaatschappij Holland-Friesland. Voor deze rederij voeren in totaal 25 schepen, waaronder de nieuw gebouwde Stânfries X. De dreigende naamsverandering met twee concurrerende rederijen (Holland-Friesland-Groningen Lijn en Holland-Frieslandlijn) noopte tot naamsverandering. In 1933 werd de rederij omgedoopt in N.V. Reederij Stanfries. Zij bezat 19 stoomboten, 7 motorboten en 7 lichters. In 1935 startte het bedrijf ook met vervoer over de weg.
De oorlog: gevorderde schepen
In die tijd nam de grootste beurtvaartrederij van Nederland, J. & A. van der Schuyt, via een omweg een steeds groter belang in Reederij Stanfries. Door de toenemende concurrentie over het water, groeide gaandeweg het aandeel van het autotransport. Vlak voor WO II behoorde Stânfries tot de grootste wegvervoerders in Nederland.
Toen de oorlog begon, gingen bij het bombardement van Rotterdam de hoofdkantoren van Van der Schuyt en Saint-Martin, en daarmee ook van een belangrijk deel van het materieel en de administratie, verloren. In de oorlog gingen de zaken bergafwaarts. Schepen en auto’s werd gevorderd, gingen naar Duitsland of verloren tijdens gevechtshandelingen. Er ontstond een tekort aan brandstoffen en onderdelen. Alleen het vervoer over water van levensmiddelen vanuit het noorden en oosten naar het westen bleef gecontinueerd. Al met al moest de rederij 11 schepen en een groot aantal bemanningsleden missen.
Herinneringen en een markant schip
In 1946 fuseerde eigenaar Van der Schuyt met de Rotterdamse rederij Gebr. Van den Boom en daarbij werd ook Reederij Stanfries betrokken. De naam van de nieuwe onderneming werd Van der Schuyt Van den Boom Stanfries N.V. (afgekort tot SBS). De schepen hebben in gemoderniseerde vorm (verlengd en met een dieselmotor in plaats van stoom) tot eind jaren vijftig, begin jaren zestig dienst gedaan. Daarna verdwenen zij stil en anoniem onder de slopershamer. De autodiensten werden nadien opgeslokt in nieuwe fusie-ondernemingen.
Van de voormalige rederij rest in Leeuwarden niets meer dan tal van goede herinneringen, verhalen van families van oud-bemanningsleden en beeldmateriaal. En als markante nalatenschap, de gerestaureerde Stânfries X aan de kade van de Wirdumerpoortsdwinger. Om het behoud van dat schip te borgen, heeft eigenaar Stichting Museumhaven Leeuwarden een steunstichting opgezet: Vrienden van Stânfries X. Heeft u ook een verhaal, foto’s van de voormalige Reederij Stanfries, haar schepen en bemanningen? Laat het weten, wij zijn er dol op!